Jako skojarzenia do góralszczyzny najpierw wymieniamy górala, potem góralskie domy, a na koniec muzykę i jedzenie. Każdy kto był w Zakopanem na pewno zwrócił uwagę, że pomimo rozwoju architektury, budownictwa i różnych nowinek technicznych, wygląd domów w tym miejscu jakby zatrzymał się w czasie.
Czy to oznacza, że na Podhalu nie może powstać inny typ budowli? Może ale są pewne ograniczenia stylistyczne i techniczne. Jak wiecie w tym rejonie nie można narzekać na opady śniegu więc spadzistość dachów jest niejako wymogiem. W miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego jest wskazane, że kąt nachylenia głównych połaci dachu musi wynosić od 49 do 54 stopni. Im większy stopień nachylenia tym szybciej masa śniegu się zsuwa i nie obciąża stropu, oszczędzając przy tym właścicielowi domu zachodu z odśnieżaniem. Odnośnie Zachodu i to już tego geograficznego, najsilniejsze wiatry typu halny wieją zazwyczaj z zachodniego kierunku, więc ustawienie domu wejściem na wschód ma sens praktyczny.
Inne wymogi związane z dachem to materiał wykonania – dozwolone pokrycia są z gontu, dachówki lub blachy. Kolejny punkt to kolor – nałożony jest obowiązek, aby pokrycia dachowe w formie dachówki lub blachy miały wyłącznie kolory jak : czarny matowy lub grafitowy. Projektanci stają przed nie lada wyzwaniem zabierając się do tworzenia projektów. Dostają inne wytyczne, jak to, że muszą dostosować architekturę budynków do lokalnych tradycji budowlanych, poprzez stosowanie miejscowych materiałów elewacyjnych (typu: drewno, kamień, gont), charakterystycznego dla regionu detalu (typu: obramienia okienne, balustrady schodów, balkonów i tarasów, drewniane detale wykończenia, jak króle, rysie, zastrzały itp.), tradycyjnej kamieniarki (z zakazem stosowania otoczaków) oraz wyrobów kowalskich.
Nawet budynek Biedronki w Zakopanem wygląda jak góralska chałpa. Zaprojektowała go pracownia Karpiel Steindel Architektura. Architekci mieli nie lada zadanie stworzyć projekt taki, żeby spełniał wymogi inwestora, a jednocześnie harmonijnie współgrał z dość trudnym otoczeniem. Dlatego zaproponowali prostą i dynamiczną formę, która nawiązuje do regionalnej zabudowy. Budynek zyskał nietypową elewację. Użyto naturalnego, kojarzącego się z Podhalem materiału – okładziny z drewnianych gontów.
Wszystko po to żeby utrzymać spójność i żeby nasze Podhale było nadal takie charakterystyczne i rozpoznawalne na całym świecie. Do tego sami górale mają niesamowite przywiązanie i szacunek do tradycji, są sztukmistrzami w swoim fachu, a budowanie domów góralską techniką to dla nich zaszczyt i sława. Typowymi przykładami stylu zakopiańskiego są budynki Willi Koliba, Szkoły Przemysłu Drzewnego czy Kościółek na Pęksowym Brzysku, które odwiedzamy z ambasadorem podczas aktywności Na Białego Misia. Za pięknem tych budynków stoi jeden człowiek – Stanisław Witkiewicz – malarz, pisarz, oraz nieoceniony architekt. Kiedy przekroczy się próg takiego domu można od razu przenieść się w czasie i poczuć ducha historii. Jaki jest przepis na pikno góralsko chałpę? Trzy najważniejsze składniki:
Budowa
Przy budowaniu w stylu zakopiańskim wielokrotnie można usłyszeć słowo „zamek”. Co ma zamek do budowy? Płazy, czyli belki, na narożnikach łączone są na tzw. „Zamek Podhalański”- specjalnie zrobione otwory. Co jest bardzo ciekawe to to, że przy budowie takiego domu nie używa się gwoździ. Tak naprawdę płazy przygotowywane są w warsztatach i tylko składane, jak klocki lego, na miejscu budowy. Między płazami zostaje wolna przestrzeń – szczeliny, które trzeba zakryć – uszczelniano je kiedyś mchem i słomą, a obecnie wełnianką – specjalnie skręconymi wiórami. Dachy pokryte gontem, spadziste, aby duża ilość śniegu, która pojawia się w tym terenie, nie zostawała na ich powierzchni.
Układ
Klasyczny układ takiego domu to zlokalizowana po środku, tuż za wejściem sień, a po jej lewej i prawej stronie dwie izby – biała i czarna. Czarna izba stanowiła część domu, którą użytkowano każdego dnia. Nazwa związana jest z faktem, że kiedyś nie używano kominów i dym osadzał się na ścianach pomieszczenia. W każdym domu pojawia się też sosrąb, czyli belka pod sufitem, która, oprócz spełniania roli konstrukcyjnej, pełni rolę dekoracyjną. Biała izba, inaczej reprezentacyjna, nie była przez nikogo zamieszkana. Gospodarz domu tworzył ją po, aby mógł się pochwalić przed innymi, że dobrze mu się wiedzie. Biała izba budowana była z bardziej okazałych materiałów. Dom budowany był w bardzo prostym stylu, ale to właśnie w nim tkwi całe piękno.
Zdobienie
Nieodłącznym elementem domu góralskiego jest zdobienie – np. leluje – główny motyw zdobień – kwiat lilii czy łyżniki – półka do zawieszania łyżek. Rzeźbione były meble czy elewacja domu. Wszystko robione było ręcznie, bez wykorzystania żadnych maszyn. I taki stan utrzymuje się do dzisiaj – w Zakopanem mieszkają i pracują prawdziwi rzemieślnicy – np. snycerze, których wiedza przekazywana jest w rodzinach od lat.
Tak budowano jeszcze przed Witkiewiczem. Nazywano ten styl stylem polskim. Witkiewicz rozwinął styl budownictwa polskiego i przekształcił, zawężył do stylu zakopiańskiego, wpływając bezpośrednio na lokalność i rozpoznawalność. W miarę wzrostu popularności Podhala i Zakopanego zapotrzebowanie na bazę noclegową rosło. Witkiewicz rozbudował klasyczną chałupę o dodatkowe pomieszczenia,(np. dodał pierwsze piętro), aby gospodarz miał miejsce na przyjeżdzających gości. Dodał liczne przeszklenia, aby każdy mógł podziwiać niesamowite, górskie widoki. Styl zakopiański przyjął się w społeczności góralskiej i przyciągnął uwagę wielu znanych na tamten czas osobistości. Stał się inspiracją dla ludzi sztuki, którzy w takich właśnie domach tworzyli swoje dzieła.
Choć upłynęło wiele lat od pierwszego projektu budowy Witkiewicza, cały czas można podziwiać ten styl odwiedzając Podhale. Mówi się, że takie odwiedziny w góralskiej chacie są podchwytliwe, dlatego, że powodują nagłą chęć posiadania takiego domu, a zauroczenie zdobnictwem, wystrojem i klimatem jest tak silne, że chce się tam cały czas wracać. Można też o tym wiele pisać, ale to po prostu trzeba zobaczyć na własne oczy.
Autorem wpisu jest
Justyna „Josas” Jureczko
Ambasador Fundacji Project Holidays Polska
Źródła:
UCHWAŁA NR XXXV/483/2022 RADY MIASTA ZAKOPANE z dnia 17 lutego 2022 r. w sprawie zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru urbanistycznego
https://www.powiat.tatry.pl/index.php/wydzial-budownictwa-i-architektury/pozwolenia
https://zakopane.geoportal-krajowy.pl/mpzp